Konkurencja wierzyciela pauliańskiego z wierzycielem hipotecznym osoby trzeciej

W obro­cie praw­nym czę­sto do­cho­dzi do zbie­gu wie­rzy­tel­no­ści z róż­nych ty­tu­łów. Wie­rzy­cie­le, któ­rzy dą­żą do odzy­ska­nia swo­ich pie­nię­dzy nie­jed­no­krot­nie prze­ko­nu­ją się, że przedmio­ty ma­jąt­ko­we dłuż­ni­ków zmie­ni­ły wła­ści­cie­la, a tak­że że ob­cią­żo­no je na rzecz in­nych podmio­tów. Jed­nym z ta­kich przy­pad­ków jest zbieg wie­rzy­tel­no­ści pau­liań­skiej z wie­rzy­tel­no­ścią hi­po­tecz­ną. Do ta­kiej kon­ku­ren­cji rosz­czeń do­cho­dzi, gdy nie­ru­cho­mość zby­ta przez dłuż­ni­ka na rzecz oso­by trze­ciej zo­sta­je na­stęp­nie ob­cią­żo­na hi­po­te­ką.

Zgod­nie z art. 532 k.c. wie­rzy­ciel, wzglę­dem któ­re­go czyn­ność praw­ną dłuż­ni­ka uzna­no za bez­sku­tecz­ną, mo­że z pierw­szeń­stwem przed wie­rzy­cielami oso­by trze­ciej do­cho­dzić za­spo­ko­je­nia z przedmio­tów ma­jąt­ko­wych, któ­re wsku­tek czyn­no­ści uzna­nej za bez­sku­tecz­ną wy­szły z ma­jąt­ku dłuż­ni­ka al­bo do nie­go nie we­szły. Z przy­to­czo­ne­go prze­pi­su wy­ni­ka wy­raź­nie, że wie­rzy­cielowi pau­liań­skie­mu przy­słu­gu­je pierw­szeń­stwo do­cho­dze­nia za­spo­ko­je­nia z rze­czy sta­no­wią­cych przedmiot skar­gi pau­liań­skiej, przed in­ny­mi oso­ba­mi. Czy ta re­gu­ła znaj­dzie za­sto­so­wa­nie rów­nież w wy­pad­ku, gdy ko­rzyść sta­no­wi nie­ru­cho­mość a kon­ku­ru­ją­cy­mi wie­rzy­cielami są oso­by, któ­re uzy­ska­ły na tej nie­ru­cho­mo­ści hi­po­te­kę? Jest to za­sta­na­wia­ją­ce, gdyż usta­na­wia­jąc hi­po­te­kę na spor­nej nie­ru­cho­mo­ści, oso­ba trze­cia do­ko­nu­je nie­ja­ko ko­lej­ne­go roz­po­rzą­dze­nia uzy­ska­ną ko­rzy­ścią ma­jąt­ko­wą.

SĄD NAJ­WYŻ­SZY ROZ­STRZY­GNĄŁ WĄT­PLI­WO­ŚCI

Kwe­stia pierw­szeń­stwa wie­rzy­cie­li bu­dzi­ła licz­ne kon­tro­wer­sje. Zgod­nie z do­mi­nu­ją­cym w dok­try­nie i orzecz­nic­twie po­glą­dem, art. 532 k.c., przy­zna­ją­cy wie­rzy­cie­lo­wi pau­liań­skie­mu pierw­szeń­stwo przed wie­rzy­cie­la­mi oso­by trze­ciej, nie do­ty­czył wie­rzy­cie­li rze­czo­wych oso­by trze­ciej (upraw­nio­nych do przedmio­tu ko­rzy­ści z ty­tu­łu za­sta­wu czy hi­po­te­ki). W ta­kim przy­pad­ku wy­stę­po­wa­ła ko­niecz­ność za­skar­że­nia czyn­no­ści praw­nej usta­na­wia­ją­cej to pra­wo rze­czo­we (za­staw, hi­po­te­kę) ja­ko dal­sze­go roz­po­rzą­dze­nia przez oso­bę trze­cią uzy­ska­ną przez nią ko­rzy­ścią. Po­ja­wia­ły się jed­nak rów­nież po­glą­dy od­mien­ne.

W uchwa­le z dnia 2 lu­te­go 2022 r. (sygn. akt III CZP 32/22) Sąd Naj­wyż­szy wy­po­wie­dział się w tej kwe­stii, usu­wa­jąc wąt­pli­wo­ści.
Roz­pa­try­wa­na spra­wa do­ty­czy­ła te­go, kto po­wi­nien mieć pierw­szeń­stwo za­spo­ko­je­nia z nie­ru­cho­mo­ści: wie­rzy­ciel pau­liań­ski, czy wie­rzy­ciel oso­by trze­ciej, któ­re­go wie­rzy­tel­ność za­bez­pie­czo­no hi­po­te­ką. W oma­wia­nej spra­wie za­dłu­żo­ne mał­żeń­stwo sprze­da­ło swo­ją nie­ru­cho­mość (a kon­kret­niej – pra­wo użyt­ko­wa­nia wieczyste­go nie­ru­cho­mo­ści) spół­ce, któ­ra usta­no­wi­ła na niej hi­po­te­kę na rzecz krew­ne­go mał­żon­ków.

W trak­cie li­cy­ta­cji nie­ru­cho­mo­ści, krew­ny mał­żeń­stwa wy­stą­pił o przy­są­dze­nie mu pra­wa do nie­ru­cho­mo­ści ja­ko wie­rzy­ciel hi­po­tecz­ny. Na dro­dze do przy­są­dze­nia pra­wa do nie­ru­cho­mo­ści sta­nął Urząd Skar­bo­wy, któ­re­mu uda­ło się uzy­skać wy­rok uzna­ją­cy zby­cie przedmio­to­wej nie­ru­cho­mo­ści za bez­sku­tecz­ne wzglę­dem nie­go (wy­rok pau­liań­ski).

Zgod­nie ze sta­no­wi­skiem Są­du Naj­wyż­sze­go, w ra­zie zbie­gu – w po­stę­po­wa­niu eg­ze­ku­cyj­nym z użyt­ko­wa­nia wie­czy­ste­go – upraw­nie­nia wie­rzy­cie­la pau­liań­skie­go, wzglę­dem któ­re­go czyn­ność praw­na zby­cia te­go pra­wa, za­war­ta mię­dzy dłuż­ni­kiem a oso­bą trze­cią, zo­sta­ła uzna­na za bez­sku­tecz­ną (art. 532 k.c.), z upraw­nie­niem wie­rzy­cie­la hi­po­tecz­ne­go, któ­ry uzy­skał na tym pra­wie za­bez­pie­cze­nie hi­po­tecz­ne na pod­sta­wie czyn­no­ści praw­nej za­war­tej z oso­bą trze­cią, ale przed ujaw­nie­niem w księ­dze wie­czy­stej rosz­cze­nia wie­rzy­cie­la pau­liań­skie­go, ma­ją za­sto­so­wa­nie re­gu­ły pierw­szeń­stwa wy­ni­ka­ją­ce z usta­wy z dnia 6 lip­ca 1982 r. o księ­gach wie­czy­stych i hi­po­te­ce, chy­ba że wie­rzy­ciel pau­liań­ski za­kwe­stio­no­wał sku­tecz­nie czyn­ność praw­ną usta­no­wie­nia hi­po­te­ki w try­bie skar­gi pau­liań­skiej re­ali­zo­wa­nej w for­mie po­wódz­twa al­bo za­rzu­tu prze­ciw­ko wie­rzy­cielowi hi­po­tecz­nemu (art. 531 § 1 i 2 k.c.).

Mi­mo że Sąd Naj­wyż­szy za­sad­ni­czo sku­pił się na kwe­stii pierw­szeń­stwa wie­czy­stok­się­go­we­go, to jed­nak treść je­go uchwa­ły oka­zu­je się po­moc­na w wy­cią­gnię­ciu pew­nych ogól­nych wnio­sków. Na­le­ży stwier­dzić, że gdy­by pierw­szeń­stwo wie­rzy­cie­la pau­liań­skie­go wy­ni­ka­ją­ce z art 532 k.c. mia­ło cha­rak­ter bez­wa­run­ko­wy, wpis wie­rzy­cie­la hi­po­tecz­ne­go do ksiąg wie­czy­stych nie miał­by zna­cze­nia. Na­to­miast ja­ko że pierw­szeń­stwo z art. 532 k.c. nie ma cha­rak­teru ab­so­lut­ne­go, pro­blem spro­wa­dza się do kwe­stii, czy za­bez­pie­cze­nie rosz­cze­nia pau­liań­skie­go po­przez wpis w księ­dze wie­czy­stej mo­że uchro­nić wie­rzy­cie­la pau­liań­skie­go przed ne­ga­tyw­ny­mi kon­se­kwen­cja­mi dal­szych roz­po­rzą­dzeń ko­rzy­ścią.

Z tre­ści uza­sad­nie­nia uchwa­ły wy­ni­ka, że w przy­pad­ku zbie­gu upraw­nień wie­rzy­cie­li pau­liań­skie­go i hi­po­tecz­ne­go, Sąd Naj­wyż­szy przy­znał za­sad­ni­cze pierw­szeń­stwo wie­rzy­cie­lo­wi hi­po­tecz­ne­mu, je­że­li wpis hi­po­te­ki w księ­dze wie­czy­stej miał miej­sce przed ujaw­nie­niem w niej rosz­cze­nia wie­rzy­cie­la pau­liań­skie­go. Jed­no­cze­śnie, za­zna­czył jed­nak, że sy­tu­acja mo­że wy­glą­dać ina­czej, gdy wie­rzy­ciel pau­liań­ski za­skar­ży czyn­ność usta­no­wie­nia hi­po­te­ki w dro­dze ac­tio pau­lia­na.

ZA­GRO­ŻE­NIA ZWIĄ­ZA­NE Z PIERW­SZEŃ­STWEM WIE­RZY­TEL­NO­ŚCI HI­PO­TECZ­NYCH

Orze­cze­nie Są­du Naj­wyż­sze­go z jed­nej stro­ny wy­ja­śni­ło do­tych­cza­so­we wąt­pli­wo­ści, z dru­giej na­to­miast – po­twier­dzi­ło po­gląd o słab­szej po­zy­cji wie­rzy­cie­li pau­liań­skich wzglę­dem wie­rzy­cie­li hi­po­tecz­nych. Za­tem w ra­zie pro­wa­dze­nia eg­ze­ku­cji z nie­ru­cho­mo­ści za­bez­pie­czo­nej hi­po­te­ką, co do za­sa­dy pierw­szeń­stwo bę­dzie miał wie­rzy­ciel hi­po­tecz­ny.

Nie ule­ga wąt­pli­wo­ści, że ta­ki stan praw­ny mo­że pro­wa­dzić do nie­pra­wi­dło­wo­ści. Ła­two moż­na wy­obra­zić so­bie sy­tu­ację, gdy dłuż­nik i oso­ba trze­cia (bę­dą­ca zna­jo­mym dłuż­nika) uma­wia­ją się mię­dzy so­bą, że usta­no­wią na nie­ru­cho­mo­ści hi­po­te­kę, ce­lem utrud­nie­nia odzy­sku na­leż­no­ści przez wie­rzy­cie­li.

Ka­ta­log czyn­no­ści frau­da­cyj­nych nie jest ka­ta­lo­giem za­mknię­tym. Wręcz prze­ciw­nie – na­le­ży stwier­dzić, że w ce­lu ukry­cia ma­jąt­ku, dłuż­ni­cy ko­rzy­sta­ją z co­raz bar­dziej wy­szu­ka­nych me­tod. Uni­ka­nie spła­ty zo­bo­wią­zań po­przez usta­na­wia­nie „sz­tucz­ny­ch” hi­po­tek na rzecz bli­skich osób czy po­wią­za­nych z ni­mi podmio­tów, wy­da­je się być za­tem cał­kiem praw­do­po­dob­ne.

CO MO­ŻE ZRO­BIĆ WIE­RZY­CIEL PAU­LIAŃ­SKI?

W świe­tle omó­wio­nych wy­żej za­gro­żeń po­ja­wia się py­ta­nie: co mo­że zro­bić wie­rzy­ciel pau­liań­ski, by się przed ni­mi uchro­nić i po­pra­wić swo­ją sy­tu­ację? Wska­zów­kę moż­na od­na­leźć już w tre­ści uza­sad­nie­nia wspo­mnia­nej uchwa­ły Są­du Naj­wyż­sze­go.

Oczy­wi­ście naj­le­piej by­ło­by za­dbać o to, by wpis rosz­cze­nia wie­rzy­cie­la pau­liań­skie­go od­po­wied­nio wcze­śnie zna­lazł się w księ­dze wie­czy­stej spor­nej nie­ru­cho­mo­ści. War­to wcze­śniej uzy­skać za­bez­pie­cze­nie po­le­ga­ją­ce na wpi­sie do ksiąg wie­czy­stych za­ka­zu zby­wa­nia lub ob­cią­ża­nia tej nie­ru­cho­mo­ści.

Wie­rzy­ciel, któ­re­go rosz­cze­nie pau­liań­skie nie fi­gu­ru­je w księ­gach wie­czy­stych nie jest jed­nak po­zba­wio­ny moż­li­wo­ści ochro­ny swo­ich praw. Je­że­li zo­ba­czy, że w księ­gach wie­czy­stych nie­ru­cho­mo­ści sta­no­wią­cej przedmiot czyn­no­ści frau­da­cyj­nej wid­nie­je wpis hi­po­te­ki, mo­że skie­ro­wać prze­ciw­ko wie­rzy­cie­lo­wi hi­po­tecz­ne­mu odręb­ną skar­gę pau­liań­ską. Rów­nież w to­ku po­stę­po­wa­nia eg­ze­ku­cyj­ne­go ze spor­nej nie­ru­cho­mo­ści, w ce­lu wzru­sze­nia do­mnie­ma­nia sku­tecz­no­ści wpi­su hi­po­te­ki wie­rzy­ciel pau­liań­ski mo­że podnieść za­rzut prze­ciw­ko wie­rzy­cielowi hi­po­tecz­ne­mu, któ­ry uzy­skał za­bez­pie­cze­nie na ta­kiej nie­ru­cho­mo­ści na pod­sta­wie czyn­no­ści praw­nej do­ko­na­nej z oso­bą trze­cią.

Wie­rzy­ciel pau­liań­ski mo­że rów­nież pró­bo­wać wy­ka­zać, że wie­rzy­ciel hi­po­tecz­ny uzy­skał za­bez­pie­cze­nie hi­po­tecz­ne w złej wie­rze w ro­zu­mie­niu art. 6 ust. 2 usta­wy z dnia 6 lip­ca 1982 r. o księ­gach wie­czy­stych i hi­po­te­ce, tj., że wie­dział o rosz­cze­niu wie­rzy­cie­la pau­liań­skie­go al­bo mógł się o nim z ła­two­ścią do­wie­dzieć.

POD­SU­MO­WA­NIE

Mi­mo że oma­wia­na wy­żej uchwa­ła Są­du Naj­wyż­sze­go osła­bi­ła w pew­nym stop­niu po­zy­cję wie­rzy­cie­li pau­liań­skich, na­le­ży pa­mię­tać, że w dal­szym cią­gu ma­ją oni moż­li­wość ochro­ny swo­ich in­te­re­sów w dro­dze skar­gi pau­liań­skiej.

W świe­tle obo­wią­zu­ją­ce­go orzecz­nic­twa, z ca­łą pew­no­ścią war­to za­dbać o to, by rosz­cze­nie wie­rzy­cie­la pau­liań­skie­go od­po­wied­nio wcze­śnie zo­sta­ło wpi­sa­ne do księ­gi wie­czy­stej nie­ru­cho­mo­ści bę­dą­cej przedmio­tem czyn­no­ści frau­da­cyj­nej dłuż­ni­ka z oso­bą trze­cią. Mo­że to za­pew­nić wie­rzy­cie­lo­wi pau­liań­skie­mu pierw­szeń­stwo w za­spo­ko­je­niu ze spor­nej nie­ru­cho­mo­ści.